ارزیابی اثرات زیست محیطی (تاریخچه،روش ها،قوانین،سازو کارهاو…)

ارزیابی اثرات زیست محیطی

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرایند رسمی است که برای پیش بینی پیامدهای زیست‌محیطی (مثبت یا منفی) از یک طرح، سیاست، برنامه، یا پروژه قبل از تصمیم به حرکت به جلو با اقدام پیشنهادی است. ارزیابی تأثیر رسمی ممکن است در قواعد روش اجرایی در مورد مشارکت عمومی و مستندات از تصمیم‌گیری کنترل شود، و ممکن است موضوع بررسی قضایی باشد. ارزیابی اثرات ممکن است اقداماتی برای تنظیم اثرات به سطح قابل قبول یا بررسی راه حل‌های جدید فناوری پیشنهاد دهد.

هدف از این ارزیابی مطمئن ساختن تفکر تصمیم گیرندگان جهت فکر کردن به اثرات زیست‌محیطی در زمان تصمیم‌گیری در هر صورت، در زمان پیشرفت با پروژه است. انجمن بین‌المللی ارزیابی اثرات (IAIA)ارزیابی اثرات زیست‌محیطی را اینگونه تعریف می‌کند: به عنوان ” فرایند تشخیص، پیش بینی، ارزیابی و کاهش اثرات مربوط بیوفیزیکی، اجتماعی، و دیگر اثرات مربوط به پیشرفت پیشنهادهای قبلی در اثر تصمیمات گرفته شده و تعهدات ایجاد شده. EIAs در این موضوع منحصر به فرد هستند که پایبندی به یک نتیجه زیست‌محیطی از پیش تعیین شده نیاز نیست، بلکه آن‌ها به این نیاز دارند که تصمیم گیرندگان در تصمیم‌های خود ارزش‌های زیست‌محیطی را به حساب آورند و آن تصمیم را با مطالعات محیطی کامل و با جزئیات و نظرات عمومی در اثرات بالقوه زیست‌محیطی توجیه کنند.

تاریخ
ارزیابی‌های تأثیرات زیست‌محیطی به عنوان بخشی از افزایش آگاهی از محیط زیست در دهه ۱۹۶۰ آغاز شد. نامزد سنجش فنی جهت مشارکت در تصمیم‌گیری عینی تر را مورد بحث قرار داد. در ایلات متحده، با تصویب قانون سیاست ملی محیط زیست ارزیابی اثرات زیست‌محیطی وضعیت رسمی در سال ۱۹۶۹ به دست آمد. EIAs به طور فزاینده در سراسر جهان استفاده شده است. تعداد ” ارزیابی‌های زیست محیطی ” ثبت شره در هر سال ” تا حد زیادی از تعداد زیاد بیانیه اثرات زیست محیطی پیشی می‌گیرد. ارزیابی زیست محیطی” مینی EIS طراحی شده برای ارائه اطلاعات کافی جهت اجازه سازمان برای تصمیم‌گیری است که آیا آماده‌سازی یک بیانیه تمام عیار اثرات زیست‌محیطی (EIS) ضروری است. EIA فعالیتی است جهت یافتن تأثیراتی که قبل از توسعه بایستی حاصل شود.
در قوانین، مقررات و ضوابط سوابق کشور، اصطلاح متداول و شناخته شده ای تحت عنوان ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA) وجود نداشت و حتی انجام مراحل ارزیابی نیز در شکل و مفهوم حاضر در مقررات قانونی گذشته پیش بینی نگردیده بود.
برای نخستین بار در سال 1354در آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 29/4/54 کمیسیون های مجلس وقت ، صدور پروانه ، تاسیس هر نوع کارخانه وکارگاه جدید وتوسعه و تغییرکارخانجات و کارگاه های موجود موکول به رعایت مقررات و ضوابط حفاظت و بهسازی محیط زیست شده بود. در سال 58 با کوچک شدن ساختار تشکیلاتی سازمان حفاظت محیط زیست دفتر بررسی اثرات توسعه نیزمنحل گردید. مجددا در سالهای اخیر، واحد مذکور با عنوان دفتر ارزیابی زیست محیطی در حوزه معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد گردیده و اجرای مقررات نظارتی مربوط به ارزیابی اثرات زیست محیطی طرحها و پروژه های توسعه را بر عهده دارد. ارزیابی در برنامه های توسعه کشور بـه عنـوان یـک روش و ابـزار زیـست محیطی جهت شناسایی اثرات احتمالی پروژههای پیشنهادی، تجزیه و تحلیل نتایج احتمالی و پیامـدهای اجـرای یـک پـروژه بـر عناصـر زیـست محیطـی، اطمینان یافتن از اجرای مناسب و صحیح پروژه و در نهایت ارائـه راهکارهـای کاهش و تقلیل اثرات سوء بر محیط زیست شناخته شده است . بـدین منظـور ماده های مختلفی از برنامه چهارم توسعه کشور بـه ایـن امـر اختـصاص یافتـه است که به اختصار به آن اشاره میگردد: از پایان دهه 1960 میلادی، ارزیابی اثرات زیـست محیطـی بـه عنـوان فعالیتی به منظور شناسایی و پیشبینی اثرات یک پروژه بر روی رفـاه و سلامت انسان و نیز محیط بیوژئوفیزیکی او به منظور بررسـی و انتـشار اطلاعات این اثـرات مطـرح و اجـرای قـانونی آن جایگـاه ویـژه ای در کشورهای مختلف جهان یافته است.  1 -ماده 59 برنامه در رابطه با محاسبه هزینـه هـا و ارزشهـای زیـست محیطی 2 -ماده 60 برنامه در رابطه با توانمندسازی ساختارهای زیست محیطی از طریق ارائه آموزشهای عمومی و تخصصی 3 -ماده 61 برنامه در رابطه با طرح خـود اظهـاری بـرای پـایش منـابع آلوده کننده 4 -بند ج ماده 104 برنامه در رابطه با تطبیق مشخصات فنی واحدهای تولیدی با ضوابط محیط زیست و کاهش آلودگیها 5 -ماده 105 برنامه در رابطه با انجام مطالعـات ارزیـابی اثـرات زیـست محیطی برای طرحهای بزرگ تولیدی و خدماتی.

روش‌ها
روش‌های ارزیابی عمومی و خاص صنعتی که در دسترس می‌باشند عبارتند از:
محصولات صنعتی – تجزیه و تحلیل محصولات چرخه عمر محیط زیست (LCA) برای شناسایی و اندازه‌گیری تأثیر محصولات صنعتی بر محیط زیست استفاده می‌شود. این EIAs فعالیت‌های مربوط به استخراج مواد خام، مواد جانبی یا مشتقات، تجهیزات، تولید، استفاده، دفع و تجهیزات جانبی.گیاهان اصلاح شده ژنتیکی – روش‌های خاص در دسترس برای انجام EIAs ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیکی شامل -MP-RAM و INOVAمنطق تیره یا فازی(fuzzy- روش) EIA نیاز داده‌های اندازه‌گیری به منظور برآورد ارزش شاخص‌های مؤثر. با این حال بسیاری از اثرات محیط زیست نمی‌تواند اندازه‌گیری شود، به عنوان مثال کیفیت چشم‌انداز، کیفیت شیوه زندگی و پذیرش اجتماعی. در عوض اطلاعات از EIAs مشابه، رای متخصصان و احساسات جامعه به کار می‌روند. روش استدلال تقریبی شناخته شده به عنوان منطق فازی می‌تواند استفاده شود. یک روش ریاضی فازی نیز ارائه شده است و با استفاده از یک ابزار نرم‌افزار (TDEIA) اجرا شده است.
روشهای ارزیـابی بـا توجـه بـه گستردگی اطلاعـات مـورد نیـاز پارامترهــای مختلفــی را جهــت تجزیـــه و تحلیـــل انتخـــاب مینمایند. برخی از این پارامترها شامل دامنه اثر، شدت یا بزرگی اثـر، قطعـی یا احتمالی بودن اثر، دوام اثر و برگشتپذیری اثر هستند که در روش انتخابی دو یا چند فاکتور جهت تجزیه و تحلیل اثرات مدنظر قرار میگیرد. بطور کلـی برخی از روشهای مورد استفاده جهت ارزیابی اثرات به شرح زیر میباشند: – روش چک لیست: ارزیابی بدون هیچ نوع اندازهای از حجـم تقریبـی آنها – روش ماتریس: ارزیابی اثرات به صـورت کمـی و بـا در نظـر گـرفتن ستون فعالیتها و ستون اثرات – تحلیل شبکه: ارزیابی اثرات درجه دوم و سوم به کار میرود. روی هم گذاری نقشه ها: تولید لایه های اطلاعاتی مختلـف بـه صـورت نقشه و همپوشانی آنها – مدلسازی انتشار آلایندهها: استفاده از مدلهای زیـست محیطـی در تعیین پراکنش آلایندهها و شناسایی نواحی آسیب پذیر گرچه روشهای ارزیابی متنوع هستند اما برخی از شاخصها و پارامترها باید در کلیه مطالعات ارزیابی لحاظ گردند. رئوس برخی از ارکـان اصـلی یـک مطالعه ارزیابی صحیح به شرح زیر میباشد: – تشریح فنی پروژه که در برگیرنده ریزفعالیـتهـای پـروژه در مراحـل ساختمانی، بهره برداری و برچیده شدن باشد. – تعیین محدوده مطالعات که با توجه به شـعاع تاثیرگـذاری پـروژه بـر محیط زیست به دست میآید. – شناســایی محــیطهــای فیزیکوشــیمیایی، بیولــوژیکی و فرهنگــی – اقتصادی – اجتماعی تعیین شده به نحوی که حـداقل شـامل مـوارد زیر باشد: – محیط فیزیکوشیمیایی شامل توپـوگرافی، خـاک، زمـینشناسـی، آبهای سطحی و زیرزمینی، هوا، صدا و اقلیم – محیط بیولوژیکی شامل پوشش گیاهی و جانوری منطقه، فهرست گونههای گیـاهی و جـانوری در معـرض خطـر، موقعیـت منـاطق حفاظت شده نسبت به پروژه، وضعیت زیستگاه ها – محیط فرهنگی – اقتصادی – اجتماعی شـامل کلیـه پارامترهـای مرتبط نظیر آداب و سنن، مذهب، جمعیت، تعداد خـانوار، درآمـد، اشتغال و آثار باستانی و فرهنگی – بررسی و شناسایی اثرات منفی و مثبت بر محیطهای مختلف – تجزیه و تحلیل اثرات مثبت و منفی بر محیط هـا بـا توجـه بـه روش انتخابی ارزیابی- راهکارهای کاهش و تقلیل اثرات منفی پروژه بر محیط هـای مختلـف ارائه – برنامه مدیریت و پایش زیست محیطی پروژه فاکتورهای زیست محیطی که در این مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته و وضعیت موجود محیط زسیت را مشخص می نمایند، عبارتند از :
– محیط های فیزیکی ( زمین شناختی – لرزه خیزی – هوا – آب خاک – صدا )
– محیط های اجتماعی و اقتصادی (جمعیت – سواد و آموزش – دین – بهداشت و درمان – امکانات رفاهی ، اشتغال و بیکاری، نوع فعالیت، صنایع و کاربری های مختلف و ….)
– محیطهای فرهنگی (اماکن تفریحی، اماکن مذهبی، اماکن علمی، آثار تاریخی و باستانی، امکان حفاظتی، چشم اندازها و…)
– محیطهای بیولوژیکی ( گیاهان و جانوران) و آلودگیهای زیست محیطی موجود ( هوا ، خاک ، آب ، صدا).
بررسی فاکتورهای فوق، شناخت کاملی از وضعیت موجود محیط زیست به کارشناسان مربوطه ارائه می دهد. پس از این مرحله، فرآیند پروژه در مرحله ساخت، بهره برداری و زمان پس از بهره برداری بطور کامل مورد بررسی و شناسایی قرار می گیرد. در این مرحله از مطالعات، مشخص می شود که یک پروژه از ابتدای آماده سازی و ساخت تا انتهای دوره بهره برداری، چه عملیات و فرآیندهایی را شامل می گردد و در هر مرحله چه موادی را به محیط زیست وارد یا تغییراتی در آن ایجاد می نماید.
اثراتی که از یک فرآیند و یا عملیات بر فاکتورهای زیست محیطی پیش بینی می گردد، می تواند مثبت و یا منفی باشد. این مرحله از مطالعات ارزیابی، یعنی شناخت اثرات ، پس از مراحل شناسایی وضعیت موجود محیط زیست و مراحل مختلف پروژه انجام می پذیرد.
در این مرحله نوع اثرات ناشی از عملیات پروژه بر هر یک از فاکتورهای تأثیر پذیر محیط زیست ، شناسایی می گردد.
این اثرات از نظر تقسیم بندی به انواع زیر تقسیم می گردند:
مفید یا مضر (مثبت یا منفی).
کوتاه مدت یا بلند مدت.
مستقیم یا غیر مستقیم.
برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت.
اولیه ، ثانویه ، ثالثیه.
قطعی ، احتمالی – غیر محتمل.
موقت یا دائمی.
قابل پیشگیری یا کنترل و غیر قابل پیشگیری و کنترل.
تجمعی (ترکیبی).
استراتژیک.
بویژه مشخص (مهم).
اثرات مفید (مثبت) و مضر (منفی): اثرات پروژه بر محیط زیست را که باعث بهبود وضعیت موجود گردد ، اثرات مثبت و اثراتی را که وضعیت موجود را تضعیف و یا بحرانی سازد ، اثرات منفی می نامند.
اثرات کوتاه مدت و بلند مدت: اثراتی را که در زمان کوتاه و سریعاً رخ می دهند را اثرات کوتاه مدت و اثراتی را که ابتدا مشخص نمی گردد و در زمان طولانی بروز می نمایند را اثرات بلند مدت می نامند.
اثرات مستقیم و غیر مستقیم : اثرات مستقیم ، اثراتی هستند که به طور واضح و به شکل مستقیم بر فاکتورهای زیست محیطی تأثیر می گذارند در حالیکه اثرات غیر مستقیم اثرات، ناشی از عملیات مستقیم بوده و در بلند مدت نمایان می گردند.
اثرات برگشت پذیر و غیر قابل برگشت پذیر: اثرات برگشت پذیر ، اثراتی هستند که با کارهای مدیریتی با تعدیل فرآیندهای توسعه اولیه، قابلیت برگشت پذیری دارند، اما اثرات غیر قابل برگشت، اثراتی هستند که قابل برگشت پذیری و جبران نمی باشند.
اثرات اولیه ، ثانویه ، ثالثیه : اثرات اولیه ، اثراتی هستند که در مراحل اولیه عملیات حادث گردیده و تأثیرات محیطی آنها قابل پیش بینی و احتمالاً قابل رویت است. اثرات ثانویه ناشی از فعالیتهای اولیه و در مدت زمانی پس از بروز اثرات اولیه ظهور می نماید. اثرات ثالثیه در پی اثرات اولیه و ثانویه خود را نشان می دهد و مدت بروز آن طولانی تر می باشد.
اثرات قطعی، احتمالی، غیر محتمل: اثرات قطعی، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً قابل پیش بینی و حتی مشاهده می باشد. اثرات احتمالی ، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً و بطورقطعی ، قابل پیش بینی نمی باشد ، اما احتمال بروز آنها وجود دارد.
اثرات غیر محتمل اثراتی هستند که احتمال بروز آنها بسیار ضعیف و در حد صفر می باشد.
اثرات موقت و دائمی: اثرات موقت، اثراتی هستند که در کوتاه مدت بروز نموده و پس از مدتی از بین می روند. اثرات دائمی، اثراتی هستند که در مدت زمان طولانی و حتی در تمام زمان اجرای طرح، بر محیط تأثیر گذار می باشند.
اثرات قابل پیشگیری و کنترل و اثرات غیر قابل پیشگیری و کنترل: اثراتی که با اجرای برنامه های مدیریتی می توان از بروز آنها جلوگیری نمود را قابل کنترل و اثراتی را که نمی توان راههایی برای پیشگیری ارائه نمود، اثرات غیر قابل کنترل می نامند.
اثرات تجمعی (ترکیبی): اثراتی هستند که می توانند بر محیط زیست تأثیر بگذارند و با ترکیب یک اثر یا گزینه دیگر، اثرات آن افزایش یافته و اثر تجمعی ایجاد می نمایند.
اثرات استراتژیک: اثراتی هستند که تغییرات مهم در بافت محیط زیست منطقه ایجاد و سبب تغییرات دائمی در منطقه می شوند.
اثرات مشخص (مهم): هر اثری که سبب کاهش ظرفیت محیط زیست و به زیر آستانه بردن آن بیانجامد ، بعنوان اثرمشخص و مهم شناخته می شود.
پس از شناسایی نوع اثر، معیار ان شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد.
جهت این امر ، معمولاً چهار معیار مدنظر قرار می گیرد که عبارتند از:
1) میزان اثر 2) دامنه اثر
3) اهمیت اثر 4) اثر با حساسیت ویژه
1) میزان اثر: نشان دهنده اندازه تغییراتی است که در اجرای پروژه بر محیط پدید می آید.
2) دامنه اثر: نشانگر محیط تحت تأثیر است. این محیط می تواند شعاعهای کم و یا زیاد را بر حسب نوع فعالیتها شامل گردد. جهت تعیین دامنه اثر ، معمولاً سه محدوده را تحت عناوین محدوده بلافصل، محدودۀ تحت تأثیر مستقیم و محدوده تحت تأثیر غیر مستقیم در نظر می گیرند.
محدوه بلافصل محدوده ای است که پروژه در آن صورت می پذیرد (مساحت اجرای پروژه)
محدودۀ تحت تأثیر مستقیم ، محدوده ای است خارج از محدودۀ بلافصل بوده و اثرات ناشی از فعالیت های پروژه بطور مستقیم بر این محدوده تأثیر گذار می باشند . مانند رودخانه اطراف سایت احداث پروژه.
محدودۀ تأثیر غیر مستقیم ، در فاصله ای دورتر از مکان احداث پروژه قرار گرفته و امکان دارد بعلت گسترش دامنه اثرات ، تحت تأثیر قرار گیرد.
3) اهمیت اثر: این فاکتور با میزان و مقدار یک اثر متفاوت است و برای گونه های مهم از لحاظ اکولوژیکی و یا مکانهای با ارزش فراوان بکار برده می شود. در این عوامل این پارامتر بر اساس ارزش و اهمیت فاکتورهای تأثیرپذیر مشخص می گردد.
اثر با حساسیت ویژه: بدلیل میزان تأثیر پذیری زیست محیطی ویژه ای که برخی از مناطق با توجه به شرایط خاص خود دریافت می دارند، فعالیتها و اثرات یک پروژه ، می تواند اثرات قابل توجهی پدید آورد؛ مانند شهر تهران که دارای آلودگی هوای شدیدی است و فعالیت و یا احداث برخی از صنایع در این شهر، می تواند اثرات بسیار ویژه و شدید را نسبت به شهرهای دیگر کشور بدنبال داشته باشد.
یکی از مراحل مهم در ارزیابی اثرات زیست محیطی یک پروژه، پیش بینی تغییرات در محیط زیست منطقه می باشد. پس از شناسایی نوع، اهمیت و میزان اثرات، تغییراتی را که در صورت اجرای پروژه بر محیط زیست بوقوع خواهد پیوست، باید پیش بینی گردد.
برای این منظور، وضعیت محیط زیست منطقه در سه حالت، وضعیت موجود، وضعیت آینده منطقه بدون اجرای پروژه و وضعیت آینده منطقه در صورت اجرای پروژه مطالعه و بررسی می گردد. در این بخش از مطالعه وضعیت آینده منطقه در صورت عدم اجرا و یا اجرای پروژه نسبت به وضعیت موجود مقایسه می شود و تغییرات قابل پیش بینی نسبت به حال، مورد بررسی قرار می گیرد.
گزینه عدم اجرای پروژه تحت عنوان ” گزینه نه ” بررسی می شود. این گزینه بدان معناست که چنانچه پروژه پیشنهادی اجرا نگردد، وضعیت آتی محیط زیست در این شرایط چگونه خواهد بود.
گزینه اجرای پروژه نیز تحت همین عنوان (گزینه اجرایی) مورد مطالعه قرار می گیرد و تغییرات محیط زیست در صورت اجرای پروژه پیش بینی و با گزینه های دیگر مقایسه می گردد.
تعداد گزینه ها در پروژه های مختلف می تواند متفاوت باشد. این امر با توجه به نوع پروژه، مکانهای پیشنهای و شرایط محیطی می تواند تعیین گردد.
مرحله بعدی انتخاب گزینه برتر می باشد. این امر با استفاده از متدولوژیهای مختلف صورت می پذیرد. مهمترین متدهای کاربردی در حال حاضر که در کشور ما نیز بیشتر از متدهای دیگر استفاده می گردند، عبارتند از:
روشهای کارشناسی (تخصصی ویژه)Ad hac))
شبکه ها (Network)
روی هم گذاری صفحات (Over lay)
صورت ریزها(Check list)
ماتریسها(Matrixes)
با کمک یکی از روشهای فوق، گزینه های انتخابی معیار گذاری و گزینه برتر انتخاب می گردد. انتخاب روش با توجه به نوع و وسعت پروژه و نظرات کارشناسان، می تواند متفاوت باشد. گاهی برای اطمینان از نتیجه حاصله می توان از بیش از یک روش برای ارزیابی و انتخاب گزینه برتر استفاده نمود. پس از ارزیابی اثرات گزینه ها و انتخاب گزینه برتر ، از آنجاییکه هر یک از آنها دارای اثرات منفی بر محیط زیست می باشند، باید روشهایی جهت حذف، کاهش و یا کنترل اثرات نامطلوب و سوء زیست محیطی، امکان تجدید پذیری، احیاء و یا جبران خسارت وارده بر محیط زیست ارائه گردد. چنین اقدامی که بعنوان تخفیف اثرات سوء و یا اقدامات اصلاحی نامیده می شود، یک ضرورت در گزارشات ارزیابی می باشد و مجریان طرح باید اقدامات فوق را در برنامه های خویش رعایت نمایند.
آخرین مرحله از گزارش ارزشیابی، ارائه روشهای مدیریت زیست محیطی می باشد که جهت هماهنگی فعالیتهای توسعه و محیط زیست در راستای دسترسی به اهداف توسعه پایدار، صورت می پذیرد. بطور کلی مدیریت زیست محیطی به معنی تدوین استراتژیهای توسعه ای متناسب با محیطزیست است که با توجه به ماهیت آن می تواند دارای ابعاد جهانی، منطقه ای و محلی باشد. این برنامه ها در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.
ارکان برنامه های مدیریت زیست محیطی به شرح ذیل می باشد:
آموزش Training
مشارکت عمومی Public Participation
ممیزی Auditing
پایش Monitoring

آموزش Training:
این امر در جهت ارتقاء دانش زیست محیطی بویژه در سطوح مسئولین طرحهای توسعه و نیز در سطوح پایین تر برای متخصصان و کارکنان طرح، صورت می پذیرد.
مشارکت عمومی Public Participation:
برای اعمال مدیریت زیست محیطی کارآمد می بایست برنامه های ارائه شده با ویژگیهای محلی یا منطقه ای به ویژه از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی سازگار باشد. بدین ترتیب مشارکت عمومی و حتی تفویض بخشی از اقدامات زیست محیطی به مردم جهت دستیابی به هدف فوق از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.
ممیزی (بازرسی) Auditing:
طرح بازرسی جزء مراحل ارزیابی محسوب می گردد و هدف از آن، کنترل وسایل و تجهیزات و رعایت ایمنی در مراحل مختلف اجرای پروژه می باشد.
پایش Monitoring:
پایش در واقع ارزیابی مستمر و جمع آوری و سازمان دهی اطلاعات از یک پروژه در جهت اجرا و بهره برداری است که به منظور تعین تغییراتی که ممکن است در نتیجه اجرا و بهره برداری پروژه بر اجزاء محیط زیست ایجاد گردد، بحث می کند و به تدوین یک سیستم مستمر جهت مراقبت و نظارت دقیق در مراحل مختلف پروژه می پردازد.
بطور کلی نظارت مستمر بر کمیت و کیفیت انواع آلاینده های شاخص ناشی از طرحهای توسعه و پیامدهای ناشی از آن، اطمینان از صحت عملکرد اقدامات، تقلیل اثرات سوء، تطبیق وضع موجود با شرایط قید شده در قرارداد مشاور، بررسی میزان تأثیر گذاری واقعی اقدامات، تقلیل اثرات سوء، فراهم نمودن اطلاعاتی به منظور کنترل شدت پیامدهای سوء پروژه برای سازمانها و … از اهداف پایین می باشد.
قوانین مربوط به ارزیابی اثرات محیط زیستی
فهرست بخشی ازقوانین و مقررات مربوط به ارزیابی اثرات عبارتند از:
– اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
– قانون برنامه دوم و سوم توسعه کشور، مصوب سالهای 1373و 1379مجلس
– آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا ،مصوب سال 1374مجلس
– تصویب نامه هیات وزیران درمورد ضوابط و معیارهای استقرار صنایع ، مصوب سال 1378
– صورتجلسه شماره 138 شورایعالی حفاظت محیط زیست در مورد ارزیابی اثرات محیط زیستی، مصوب سال 1376
– ماده 105 قانون برنامه سوم توسعه ،مصوب سال 1379 و….
در حال حاضر مهمترین و معتبرترین قانون مرتبط با ارزیابی محیط زیستی که تا پایان سال 1383 به عنوان مستند قانونی مورد استفاده و بهره برداری می باشد ماده (105) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی می باشد که متن کامل آن به قرار زیر است :
ً کلیه طرحها و پروژه های بزرگ تولیدی و خدماتی باید پیش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان سنجی و مکان یابی بر اساس ضوابط پیشنهادی شورایعالی حفاظت محیط زیست و مصوب هیات وزیران مورد ارزیابی محیط زیستی قرار گیرند. رعایت نتایج ارزیابی توسط مجریان طرحها و پروژه های مذکور الزامی است.نظارت بر حسن اجرای این ماده بر عهده سازمان برنامه و بودجه می باشد.ً
فهرست پروژه‌های مشمول ارزیابی اثرات محیط زیستی
1- کارخانجات پتروشیمی درهر مقیاس
2- پالایشگاه‌ها در هر مقیاس
3- نیروگاه‌ها با ظرفیت تولیدی بیش از 100مگاوات
4- صنایع فولاد در دو بخش زیر:
الف- واحدهای تهیه‌کننده خوراک ذوب و ذوب با ظرفیت تولیدی بیش از 300 هزارتن در سال
ب- واحدهای نورد
5- سدها و سازهای دیگر آبی در سه بخش زیر:
الف- سدها با ارتفاع بیش از 15متر و یا دارای ساختارهای جنبی بیش از 40 هکتار و یا مساحت دریاچه بیش از 400 هکتار
تبصره 1: سدهای باطله (نگهدارنده مواد آلوده) در هر اندازه شامل ارزیابی محیط‌زیستی می‌باشند.
ب- دریاچه‌های انسان‌ساخت در مساحت بیش از400 هکتار
تبصره2: اندازه دریاچه‌های پرورش آبزیان در مقیاس کوچکتر از 400هکتار با هماهنگی وزرات جهادسازندگی و سازمان حفاظت محیط‌زیست تعیین می‌شود.
ج- طرح‌ها و پروژه‌های آبیاری و زهکشی در وسعت بیش از 5‌هزار هکتار
6- شهرک‌های صنعتی (با هر عنوان) در وسعت بیش از یکصد‌هکتار
7- فرودگاه‌ها با طول باند بیش از 2هزار متر
8- واحدهای کشت و صنعت در وسعت بیش از 5‌ هزار هکتار
9- کشتارگاه‌های بزرگ صنعتی
10- مراکز دفن زباله برای شهرهایی با جمعیت بیش از 200 هزار نفر و شهرهای جدید
11- مراکز بازیافت صنعتی زباله (کارخانه‌های کمپوست)
12- طرح‌های خطوط نفت و گاز
13 – طرح‌های سکوهای نفتی
14- طرح‌های ذخیره‌گاه‌های نفتی
15- طرح‌های بزرگ جنگلداری
16- طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ راه‌ کشور
17 – طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ راه‌‌آهن کشور
18- طرح ها و پروژه‌های گردشگری
19- کارگاه‌ها و مجتمع‌های صنعتی و خدمات مربوطه بیش از 5 هزار‌مترمربع
20- نمایشگاه‌های دایمی، صنعتی و خدماتی بیش از10 هزار‌مترمربع
21- انبارهای مواد شیمیایی و کالاهای خطرناک بیش از 5 هزار‌مترمربع
22- کارگاه‌های فعالیت‌های عمرانی و راه‌سازی بیش از 10 هزار‌متر‌مربع
23- ذخیره‌گاه‌های مواد سوختی بیش از 1میلیون‌لیتر
24- پایانه‌های بار و مسافر بیش از 2 هزار‌مترمربع
25- واحدهای پرورش طیور، دام و سایر حیوانات اهلی و وحشی بیش از 5 هکتار
26- واحدهای پرورش ماهی و سایر آبزیان بیش از 10هزار‌مترمربع
27- طرح‌های سازه‌های دریایی، بنادر صیادی، پایانه‌های نفت و گاز و عملیات لایروبی در هر مقیاس
28- طرح‌های تاسیسات آبی و بهداشتی
29- شبکه جمع‌آوری و واحدهای تصفیه و دفع فاضلاب در مقیاس شهری
30-تصفیه‌خانه بزرگ آب در مقیاس شهری (بیش از 5‌‌ هزار‌مترمربع در شبانه‌روز)
31- طرح‌های دفع و دفن پسماند در مقیاس شهری
32- مراکز نظامی و آموزشی بیش از 5 هزار مترمربع
33- شهرک‌های گردشگری بیش از 10هزار مترمربع
34-شهرک‌های سینمایی بیش از 5 هزار مترمربع
35- پارک‌ها و یا اردوگاه‌های تفریحی، آموزشی و پژوهشی و ورزشی بیش از 10هزار مترمربع
36- معدن مس حداقل ظرفیت استخراجی یک‌‌میلیون تن در سال
37- معدن سنگ آهن حداقل ظرفیت استخراجی 600 هزار تن
38- معدن سنگ طلا با هر ظرفیتی
39- سرب و روی حداقل ظرفیت استخراجی یکصد هزار تن در سال
40-معادن سایر فلزات حداقل ظرفیت استخراجی 100هزار تن
41- زغال‌سنگ حداقل ظرفیت استخراجی80 هزار تن در سال
42- نمک آبی در سطح بیش از 400 هکتار
43- کارخانجات سیمان
44- کارخانجات تولید قند و شکر
45- کارخانجات تولید گچ و آهک صنعتی
46- واحدهای تولید مواد اولیه بهداشتی، آرایشی و داروسازی
47- کارخانجات بزرگ تولید قطعات خودرو دارای هر سه واحد ذوب، ریخته‌گری و آبکاری
48- واحدهای تصفیه دوم روغن موتور
49- طرح‌های احداث و بهره‌برداری از میادین نفت و گاز جدید با بیش از 10 حلقه چاه و همچنین طرح‌های توسعه میادین نفت و گاز موجود در صورتی که بعد از توسعه تعداد چاه‌ها به بیش از 10 حلقه برسد.

اهداف ارزیابی محیط زیستی
مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستی دارای دو هدف بلند مدت وکوتاه مدت به شرح زیر می باشد :
الف : اهداف کوتاه مدت
– تعیین اقدامات اصلاحی مناسب و درج آن در برنامه پروژه
– پیش بینی پروژه پیامدهای محیط زیستی مهم و ماندگار
– تعیین ویژگی های پیامدهای محیط زیستی مهم و ماندگار پیش بینی نشده
– تعیین درآمد ها و هزینه های محیط زیستی پروژه
ب : اهداف بلند مدت
ارزیابی تمام پیامدهایی که پروژه پیشنهادی توسعه اعم از خصوصی یا دولتی در محیط زیست ایجاد می کند.
نیازها و ضرورتهای ارزیابی محیط زیستی
ارزیابی یکی ازروش‌های مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایداراست ومی‌تواند به‌عنوان یک ابزار‌ برنامه ر‌یزی در دسترس برنامه ریزان، مدیران وتصمیم گیرندگان قرارگیرد تا براساس آن بتواننداثرات بالقوه محیط زیستی که درنتیجه اجرای پروژه های عمرانی وتوسعه پدیدارمی شوند را شناسایی نموده و گزینه های منطقی جهت رفع کاهش آنها انتخاب کنند.
مشکلات ارزیابی محیط زیستی
علی رغم مفید بودن اجرای ارزیابی محیط زیستی پروژه ها کهبدون اعمال آنها امکان تخریب محیط بیشتر می گردد ، به کارگیری ارزیابی مورد قبول نیز دارای نارسایی هایی است که عمده ترین آنها عبارتند از :
– ارزیابی ‌محیط زیستی، دیدگاه‌های خود را بر روی آثارمنفی اجرای یک پروژه متمرکز می کند. لیکن طراحان نکات مثبت پروژه ها رامورد نظر قرارمی دهند. این نگرش‌ها نوعی عدم تفاهم تلقی می شود.
– برای ارزیابی محیط زیستی به اطلاعات جامع و نیز بکارگیری افراد متخصص و کار آموز ارزیابی محیط زیستی نیاز می باشد. چون با توجه به اینکه امکان انجام ارزیابی تا قبل از مراحل پایان طراحی و برنامه ریزی پروژه ها وجود ندارد، بنابراین هرگونه تغییر مبتنی از اعمال دیدگاه‌های‌ارزیابی منجر به بروز مشکلات و پرهزینه شدن پروژه می شود.