یکی از عوامل عمده تهدید کننده حیات وحش نابودی زیستگاه های مرتبط با گونه های مختلف میباشد. طبق تحقیقات صورت گرفته توسطIUCN بیش از 30 درصد انقراض گونه ها تا سال1980 به دلیل تخریبات صورت گرفته در زیستگاه است. تعیین متغیرهای زیستگاهی تاثیر گذار بر مطلوبیت زیستگاه یکی از ارکان مدیریت و حفاظت گونه های ارزشمند محسوب میگردد، زیستگاه های مطلوب تاثیر به سزایی بر بقاء و تولیدمثل گونه ها خواهند داشت و در امر مدیریت و حفاظت حیات وحش مورد توجه قرار میگیرند. تبدیل، تکه تکه شدن و تخریب زیستگاه هر کدام به نوعی زندگی پایدار گونه ها را به خطر انداخته است. اگرچه آغاز روند کاهشی در جمعیت پستانداران متوسط جثه و بزرگ جثه بیابان زی به دلیل شکار بی رویه بوده است، اما آنچه که فرصت بازسازی جمعیت های کوچک باقیمانده را گرفته، تغییرات اساسی در زیستگاه های این گونه بود. بنابراین مطالعه زیستگاه ها به منظور آگاهی از وضعیت موجود آنها و چاره اندیشی در جهت برطرف کردن چالش های پدید آمده، بسیار مهم و حیاتی تلقی میشود. به منظور مدیریت موثر یک گونه و گونه هایی که به نوعی با این گونه در ارتباط هستند، نیاز به شناسایی زیستگاه هایی با مطلوبیت بالاتر برای گونه هدف میباشد، تا با حفظ آن زیستگاه ها و برنامه ریزی برای مدیریت صحیح آن زیستگاه ها، جمعیت هدف را مورد حفاظت قرار داد. که این کار با تهیه مدل های مطلوبیت زیستگاه براساس مدل های آماری و در نهایت تهیه نقشه مطلوبیت زیستگاه انجام خواهد شد. با استفاده از این مدل ها میتوان مناطق با مطلوبیت زیستگاه بالاتر را شناسایی و مورد حفاظت و بازسازی قرارداد. همچنین برای انتقال یک گونه به زیستگاه یا معرفی مجدد گونه های منقرض شده، میتوان از این نقشه های مطلوبیت زیستگاه استفاده کرد و گونه را در مطلوب ترین زیستگاه معرفی نمود. مطالعه پراکنش گونه های مختلف حیات وحش در زیستگاه های متفاوت اهمیت زیادی در مدیریت حیات وحش و زیستگاه ها دارد. اما مشکل، زمان و بودجه قابل دسترس برای مطالعه گونه های مختلف حیات وحش در مقیاس وسیع میباشد. لذا روش های مدلسازی زیستگاه به سرعت در مدیریت حیات وحش توسعه یافته است. در یک طبقه بندی کلی، تعیین عوامل موثر بر حضور گونه در زیستگاه و مطلوبیت زیستگاه را می توان به دو دسته داده های حاصل از نمونه برداری به روش حضور و عدم حضور گونه و داده های حاصل از روش فقط حضور گونه در زیستگاه، طبقه بندی نمود. روشHEP در ســال 1980 در پاســخ بــه نیــاز مــستندسازی ارزش هــای غیرمالی منـابع حیـات وحـش و ماهیـان گـسترش یافـت و درواقع روشی است که از یک روش ارزیابی توسعه یافته در Missouri توسط Lamaire و Daniels در سال 1974 تکامـل یافتـه اسـت که با کمترین داده ها میتوان به بهترین و مطلوبترین نتیجه ممکن رسید. مستندسازی این مدل برای اولین بار در جهان در سال 1974 مورد بررسی قرار گرفت. در ایران نیزبرای اولین بار سلمان ماهینی در سـال 1373 ارزیابی زیستگاه قـوچ و مـیش در منطقـه حفاظـت شده توران را به روش HSI انجام داد. هدف از اینگونه بررسی ها کمی سازی متغیرهای کیفیت زیستگاه است علاوه براین، با استفاده از این روش میتوان به تهدیدات موجود در زیستگاه ها نسبت به گونه پی برد و همچنین نسبت به بهبود شرایط و کیفیت زیستگاه اقدام نمود. در روشHEP چند گام مهم وجود دارد که رعایت ترتیب آنها در برون داد مدل بسیار موثر است:
گام اول: تعیـین اهـداف؛ ارزیـابی مـیتوانـد شـامل ارزیـابی یــک گونـه تنهـا، یــا یــک مرحلـه از زنــدگی باشد این گام خود سه مرحله متوالی را در برمیگیرد:
مرحله اول: این مرحله شامل تعیین نتیجه و بـرون داد قابل قبول مدل است. بدین ترتیب که برون داد مـدل HSI در محدودهای بین 0 تا 1 است کـه بـا ظرفیـت بـرد رابطـه خطـی دارد. از آنجا که برون داد HSI کمی است، این مقیاس کـه از محـدودیت زیـستگاه ارائه مـیشـود بایـد بـه صـورتی در ارتباط بـا عملکرد گونه در زیـستگاه باشـد. یعنــی بایـد شاخص عملکرد گونـه در زیـستگاه بیان گردد.
مرحله دوم: شـامل تعیـین محـدوده جغرافیـایی اسـت. زیرا HSI تهیه شـده متعلـق بـه یـک محـدوده جغرافیـایی مشخص خواهد بود.
مرحله سوم: در مرحله سوم از گام اول به تعیین فصل استفاده از مدل میپردازیم. به عبارت دیگر باید بیان کـرد که مدل طراحی شده بـرای سرتاسـر سـال یـا بـرای فـصل مشخصی از سال مورد استفاده است
گـام دوم : تعیـین متغیرهـای مـدل؛ متغیرهای زیستگاهی در واقع بلوک های ساختمان یک مدل نمایه مطلوبیت زیستگاه هستند. در این گام بـرای شـناخت متغیرهای مـدل بایـد بـا خـصوصیات زیستی گونه مورد نظر آشنا بـود. بـه هرحال ایـن متغیرها باید به گونه ای مستقیم با نیازهای زیستگاهی گونـه تحـت ارزیابی ارتباط داشته باشند که نهایتا نشان دادن این رابطـه از طریق ترسیم نموداری بـه نـام نمـودار درختـی صـورت میگیرد. این گام شش مرحله را در بـر دارد کـه عبارتنـد از:
مرحله اول: در این مرحلـه اقدام بـه محـدود کردن شمار متغیرها میگردد یعنی از میان متغیرهای زیـادی کـه اندازه گیری شده اند و یا از منابع مختلف به دست آمده اند، تنها آنهایی را که بـه نـوعی ارتبـاط تنگاتنگ بـا زنـدگی گونه مورد نظر را دارند انتخاب کرده و ارتبـاط بـین آنهـا مشخص میشود.
مرحله دوم: شامل تعیین تیپ های پوششی است. در روش HEP دو سودمندی بـرای تعیـین تیـپ هـای پوشـشی بیـان میشود که عبارتند از:
الف) با تعیـین تیـپ هـای پوشـشی متغیرهای قابل اندازه گیری در گروه هایی دسته بندی می شوند که جمع آوری داده های صحرایی را آسان میکند.
ب) تیپ های پوششی برای تعیین روابط مکانی میان اجزای زیستگاه استفاده میشوند.
مرحله سوم: گونـه هـا را بـه طـورکلی از نظـر استفاده از زیستگاه به دو دسته تقسیم میکنند:
الف) آن دسـته از گونه هایی که تمام نیازهای خـود را در داخـل یـک تیـپ پوشش تأمین میکنند.
ب) آن دسته از گونه هایی کـه از چند تیپ پوشش استفاده میکنند.
مرحله چهارم: ایـن مرحله شامل تــشخیص نیازهـای زندگی و مراحـل زنـدگی و مـشخص کـردن برهـه هـای حساس و بحرانی است.
مرحله پنجم: در این مرحله نیازمندی های زیـستی گونه که در مرحله اول محدود شده اند بیـان مـیشود و ارتباط بین آنها مـشخص میگردد کـه همراه بـا رسـم نمودار درختی است.
مرحله شـشم: دو مفهـوم عمـده در ایـن مرحلـه در روشHEP بیـان شـده اسـت کـه یکـی از آنهـا مفهـوم درهـم فرورفتگی است که نمایه مطلوبیت را باید با توجـه بـه آن به دست آورد. این مفهوم میزان نزدیکی نیازهـای حیـاتی یک حیوان به نیاز حیاتی دیگر حیوان را تعریف میکند. مسلماHSI بالاتر زمـانی حاصـل میشود کــه درهـم فرورفتگی هم زیاد باشـد. مفهـوم دیگـری کـه در مرحلـه ششم عنوان شده Composition یا ترکیب است و عبارت است از مقدار نسبی یک منطقه که یک نیاز زیـستی را بـه مقدار بهینه فراهم میکند.
گام سوم : ساختار بخشیدن بـه مدل؛ هر متغیر معین شده در گام های قبلی باید بـا دیگـر متغیرهای مـدل برای تهیه یک نمایه مطلوبیت زیستگاه ترکیب شـوند. بـه عبارت دیگـر، در ایـن گـام اقدام بـه تعیـین روابـط بـین متغیرها میکنند کـه ایـن کـار از طریق راه هـای مختلفی امکان پذیراست: 1- به صورت کلامی و توصیفی 2- به صورت نمودار 3- و یــا بــه شــکل ریاضـی. مــدلهای توصیفی به وسیله ساختن یک جمله در مـورد متغیرها یـا ترکیبات متنوع آنها شکل میگیرد. با استفاده از نمودارهای درختی کیفیـت و تناسـب متغیرهـای توضـیح داده میشوند.
گام چهارم : مستندکردن مدل؛ در روش HEP همواره بیان میشود که حتما مراحل مختلف ساخت مدل را مکتوب کنید
گام پنجم : آزمون مدل؛ بـه منظور اطمینان از ایـن موضوع که آیا مدل زیستگاه ارائه شده و اجزای آن به همان صورت که سازنده آن قصد داشته رفتار میکند یـا نه باید مدل را با نمونه هایی از داده ها کـه در دست است آزمون کنند
آخرین مرحله در کار ساخت مدل؛ از آنجـا کـه HSI محاسبه شده برای هردسته از فاکتورها و متغیرها ارائه شده است، برای بیـان یـک HSI کلـی، چهـار روش وجود دارد که به این شرح میباشند :1- میانگین حسابی 2- حداقل تــابع 3- جمع توابع 4- میانگین هندسی
