تنوع زیستی و اکوتوریسم

تنوع زیستی شبکه ای از همه موجودات زنده، اعم از گیاهی و جانوری است، که این مفهوم در حقیقت به تنوع حیات بر روی زمین و الگوهای طبیعی آن برمی گردد. که امروزه در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم مطرح میگردد، ولی در سطح گونه شناخته شده تر بوده و کاربرد بیشتری دارد. متأسفانه در قرن اخیر تنوع زیستی در دنیا با نرخ بالایی در حال کاهش بوده و بسیاری از گونه ها در خطر انقراض قرارگرفته و تعداد زیادی نیز در قرن اخیر منقرض شده اند. تنوع زیستی شگفت انگیر کـشور ایـران در دنیـا کـم نظیـر است. عوامل گوناگونی پدید آورنده این همه نقش مهم در قلمرو رویشی و جانوری ایران گردیده اند. عـواملی ماننـد وسـعت و گستردگی مرزهای ایـران و بـالاخره وجـود دو نـوع آب و هوای کاملا متفاوت باعث شـده تـا زیـستگاه هایی را بـه وجود آورده اند کـه در آنهـا، انـواع گونـاگونی از گیاهـان وجانوران از دیرباز آشیان گزینی نماینـد. ایـران از گذشـته های دور به صورت چهار راهی طبیعی مهـاجرت گیاهـان، جانوران و انسان ها را ازشرق به غرب میسر نمـوده اسـت و در این مسیرمهاجرت، برخی از گیاهان و جانوران از ایـران عبور کردند و برخی دیگر در آن سکونت گزیدند. بسیاری از گونه های جانوری از شبه قـاره هنـد، آفریقـا، اقیانوس هند و بالاخره از مناطق سرسبز اروپایی، سـرزمین ایران را به عنوان عرصه های رشد و گسترش خود انتخاب کرده اند. نتیجه این مهاجرت و آشیان گزینی حضور بـیش از 500 گونه پرنده ، 160 گونه پستاندار و صدها نوع ماهی ، دوزیست وخزنده در ایران امروز است. یکی از راه های حفاظت از تنوع زیستی تعیین معیشت های جایگزین برای استخراج و مصرف منابع توسط جوامع بومی است. تاکنون روش های متعددی در جهت بهبود وضعیت معیشتی جوامع بومی و همگام کردن آن ها با اولویت های حفاظتی صورت گرفته است، که طبیعت گردی و توسعه آن در حال حاضر به عنوان یکی از کاربردی ترین روش ها در این زمینه محسوب میشوند.درواقع به موازات افزایش جمعیت، نیاز مردم به خصوص شهرنشینان به طبیعت و استفاده از موهبت های آن به منظور فـرار از زندگی روزمره روز به روز بیشتر میشود و یکی از بهترین راه های پیشنهاد شده برای اینکه مردم بتوانند از طریـق آن بـا طبیعت در ارتباط مستقیم باشند و درعین حال کمترین میزان آسیب به محیط زیست را نیز داشته باشند، صنعت طبیعت گردی است. به همین خاطر توجهات بر روی این صنعت در دهه اخیر رشد قابل توجهی را نشان داده است. پیاده سازی و اجرای واقعی طبیعت گردی پایدار (گردشگری سبز) کار پیچیده ای است. به این دلیل مدیران باید استراتژی گردشگری را با حفاظت و رشد گردشگری توام سازند. افزایش جمعیت و پیامدهای ناشی از زندگی صنعتی ، نیـاز انسان را به مناطق تفریحی با جلوه های طبیعت جهت رفع خستگی ناشی از زندگی ماشینی و آرامش روحـی افـزایش داده است. بشر اولیه که در جنگـل مـی زیـست و نیازهـای خود را از آن تأمین می کرد، در پستی و بلندی کـوه هـا و صخره ها به دنبال شـکار می رفـت و در بـاران و طوفـان شدید بدون تن پوش فقط در شاخ و برگ درختان و غارها می زیست با گذشت زمان روز به روز از طبیعـت دور شد و دست به اقداماتی زد که در این اقـدامات گرچـه بـه آسایش در زندگی او منجر شد ولی برخی از آنهـا موجـب تخریب محیط زیست گردید. واژه اکوتوریسم برای اولین بار در سال 1983 توسط هکتورلارکسون در تشریح سفر به مناطق بکر با هدف طبیعت گردی و با تأکید بر جنبه های آموزش این گردش به کار رفت. اکوتوریسم یک مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق نسبتا دست نخورده بوده و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت وهر پدیده فرهنگی همراه آن (چه در گذشته و چه درحال) است که باعث تقویت حفاظت منابع شده و دارای تأثیرات منفی اندکی است و باعث فعال شدن جمعیت های محلی می شود که از نظر اجتماعی و اقتصادی برای آنان مفید است. کشور ایران به لحاظ جاذبه های جهانگردی یکی از ده کشور اول جهان محسوب می شود. امـا درآمـد حاصل از جهانگردی برای کشور بسیار اندک اسـت. ضـرورت افـزایش درآمدهای عمـومی کـشور کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمد حاصل از فروش نفت، ایجاب می کند که استفاده از ظرفیت هـای زیستی کشور، حفظ منابع طبیعی و صنعت جهانگردی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. بعنوان مثـال ارزش مصرفی تنوع زیستی بصورت مستقیم از طریق توریسم انگیزه مهمـی را بـرای حفاظـت از تنـوع زیستی بخصوص در کشورهای در حال توسعه ایجاد نموده است. بر اساس آخرین تحقیق سازمان ملل متحد، گزارشی با عنوان “زیست محیط ها ، رفاه انـسان ها و ایجـاد تنوع زیستی” منتشر شده است و نشان می دهد صدمه ای که انسان ها در طی پنجاه سال گذشته بر تنـوع منابع بیولوژیک جهان وارد ساخته اند از هر زمان دیگری در طول تاریخ بیشتر بوده است. اگر این روند متوقف نشود، انسان ها منافع اساسی را در جهان طبیعت از دست خواهند داد. در حال حاضـر مـی تـوان این منافع را به “خدمات زیست محیط” تعبیر نمود. بطور کلی هر انسانی بـرای برخـورداری از زنـدگی ایمن به طبیعت وابسته است. در حدود 5/3 میلیارد نفر در سراسر جهان، برای گذران زنـدگی و تـأمین غذا به دریاها و اقیانوس ها وابسته اند. اما به دلیل تغییرات اعمال شده از سوی بشر طی سـالیان اخیـر، در برخی از مناطق میزان ذخایر آبزیان تا نه درصد کـاهش یافتـه اسـت. از سـوی دیگـر در حـدود 70 درصد جمعیت جهان هنوز از منابع بیولوژیک سنتی حاصل از طبیعت استفاده می کنند که خود نـشانگر اهمیت چرخه های طبیعی در زندگی انسانهای قرن 21 است.

اهداف طبیعت گردی

طبیعت گردی دارای ابعادی است که میتوان به دامنه نوردی، توریسم، کوچ، طبیعت درمانی، ورزش های ساحلی، شکار اشاره نمود و همچنین از جاذبه های طبیعی کشور به قله های مرتفع، غارها، قلعه های کوهستانی، دریاچه ها، جنگل های شمال، رودخانه ها، آب های معدنی و …اشاره کرد.  دو هدف عمده ای که طبیعت گردی بر مبنای آن ها تعریف شده است، شامل موارد زیر میشود:

• حفظ تنوع زیستی
• مشارکت در تأمین رفاه اجتماعی

تاثیرات منفی طبیعت گردی

طبیعتگردی عالوه بر اثرات مثبت، دارای اثرات منفی نیز بر روی تنوع زیستی است:

• فشارهای طبیعتگردی بر تنوع زیستی از جمله تخریب اکوسیستم شکننده،
• اختالل گونه ها در مراحل بحرانی تکامل
• تغییر در رفتار حیوانات

این ها عواملی هستند که اغلب نادیده یا کم اهمیت در نظر گرفته می شوند. اما ممکن است عواقب شدید و طولانی مدت بر کل اکوسیستم بر جای بگذارند. شناخت این حقیقت بیانگر اهمیت مطالعات برای بررسی اثرات طبیعت گردی بر تنوع زیستی در طولانی مدت و در مکان های خاص است. در واقع نیاز است که پیش از توسعه بی سر و سامان طبیعت گردی مدیریت های لازم برای جلوگیری از اثرات این صنعت انجام شده و از افراد متخصص محیط زیست در زمینه گردشگری و تنوع زیستی به صورت مستمر بهره گرفته شود.

طبیعتگردی برای حفاظت از تنوع زیستی

• برخورداری از منبع مالی برای حفاظت از تنوع زیستی، به ویژه در مناطق حفاظت شده
• توجیه اقتصادی برای احداث مناطق حفاظت شده
• ایجاد انجمن های طرفدار و مروج حفاظت از تنوع زیستی
• انگیزه ای برای بخش خصوصی در جهت حفاظت از تنوع زیستی
• جایگزینی اقتصادی برای مردم محلی به منظور کاهش بهره برداری از مناطق حفاظت شده و حیات وحش و منابع آن.

منابع

• مجنونیان،ه. 1377 .راهنمای آماده سازی پارک های ملی و مناطق حفاظت شده برای توریسم (از برنامه زیست محیطی ملل متحد، سازمان خوارو بار جهانی، اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) – انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. 200 ص.
• زرقی، ح.، حسینی، س.م.، اجنهادی، ح.، فریدون، م. 1388 .اثر اکوتوریسم بر تنوع زیستی گونه های گیاهی در پارک ملی تندوره. زیست .54-47 ،3 شماره، 4 دوره، شناسی حسینی، م.، اگاه، ه. مبارکی، ا. ۱۳۹۵ .تاثیرات منفی اکوتوریسم دریایی بر تنوع زیستی آبزیان زیستی آبزیان، هجدهمین همایش صنایع دریایی، جزیره کیش، انجمن مهندسی دریایی ایران.
• ملکان،ا، 1378، بررسی اثر توریسم بر روی پارامتر های جنگل شناسی پارک جنگلی سی سنگان، پایان ،نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تربیت مدرس 98 صفحه
• مجنونیان،ه،1377،راهنمای اماده سازی پارک ملی و مناطق حفاظت شده برای توریسم،انتشارات سازمان حفاظت محیظ زیست ص 18 تا 76
• اصغرزاده ، پگاه، 1386 بررسی اثر توریست بر تنوع گونه های گیاهی پارک جنگلی سی سنگان پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اهواز 90 صفحه
• بیات،ح.ر، مجنونیان،ه،1367،منطقه حفاظت شده اشترانکوه، انتشارات سازمان حفاظت محیظ زیست،چاپ اول،170صفحه
• صفایی، م، 1370 ،ارزش جهانی تنوع زیستی، انتشارات راه سبز. مجله زیست شناسی دانشگاه آزاد اسلامی 47-54 ،3شماره، 4دوره، 1388،گرمسار واحد
• کوپایی، الهه. رابطه دو سویه تنوع زیستی و طبیعت گردی